Μοναστήρι Προφήτη Ηλία στον Πύργο Σαντορίνης - Θήρα

Η Ιερά Σταυροπηγιακή και Πατριαρχική Μονή Προφήτη Ηλία - Ηλιού βρίσκεται στην κορυφή του ομώνυμου όρους της Σαντορίνης, σε υψόμετρο 567μ. και τρία χιλιόμετρα από το χωριό Πύργου Καλλίστης δήμου Θήρας.

Το Μοναστήρι του Προφήτη Ηλία στον Πύργο Σαντορίνης  ιδρύθηκε το 1711 από τους Θηραιούς Ιερομονάχους Γαβριήλ και Ιωακείμ Αντωνίου Μπελώνια από τον Πύργο. Οι δύο αυτοί Ιερομόναχοι είναι και οι πρώτοι κτήτορες και αφιερωτές, επειδή
πρόσφεραν όλη τους την περιουσία για την ίδρυση και λειτουργία του.
Πριν από την ανοικοδόμηση του Μοναστηριού, σ' αυτό τον χώρο, υπήρχαν δυο εκκλησίες του 15ου & 16ου αιώνα, αφιερωμένες η μια στον Προφήτη Ηλία και η άλλη στην Υπαπαντή (Παναγία). Των εκκλησιών εκείνων δεν γνωρίζουμε ούτε την μορφή, ούτε το αρχιτεκτονικό σχέδιο.
Ο τότε Επίσκοπος Θήρας , Ζαχαρίας Γύζης, στην αίτηση των Ιερομονάχων περί ιδρύσεως Μοναστηριού, παρεχώρησε αμέσως την άδεια "ίνα ποιήσωσιν αυτήν ανδρών οικητήριον και καταφύγιον των χριστιανών...." καθώς γράφει το Επισκοπικό του γράμμα.

Για την ανέγερση του κτηρίου, χρήματα πρόσφεραν οι Θηραιοί του εξωτερικού, ιδιαίτερα οι ομογενείς της Κωνσταντινουπόλεως. Μεγάλοι αφιερωτές είναι: ο Ιωάννης Σιγάλας, η Μαρία Σιγάλα και ο Αντώνης Σιγάλας, όλοι από τον Πύργο. Αξιοσημείωτο είναι ότι το γένος της ίδιας οικογένειας του Ιωάννη Σιγάλα ήταν και ο διδάσκαλος της Σχολής του Γένους Αζαρίας Σιγάλας ή Τζιγάλας.
Με Σιγίλλιο του Πατριάρχου Κυρίλλου του Β' το Μοναστήρι έγινε Πατριαρχικό και Σταυροπηγιακό. Το επίσημο αυτό Σιγίλλιο Γράμμα καταχωρίζεται στον Κατάλογο των Χειρογράφων των Κωδικών του Οικουμενικού Πατριαρχείου, δια των εξής: "Σταυροπήγιον Πατριαρχικόν αγιασθέν επ' ονόματι του Αγίου Προφήτη του Ηλιού  εν τη Επαρχία Θήρας εν τω ιδίω θελήματι παρά Κηρύλλου Β΄ του αγιωτάτου και Οικουμενικού Πατριάρχου."
Κατά τα μέσα του 18 αιώνα, λόγω της ιδαίτερης αξίας και εκτίμησης που απολάμβανε το Μοναστήρι της Θήρας ανάμεσα στα άλλα Κυκλαδικά Μοναστήρια, το Πατριαρχείο το ανέδειξε σε Εξαρχεία, όπως φανερώνουν τα προς αυτό υπάρχοντα Πατριαρχικά Γράμματα.
Όπως φαίνεται  και από την επιγραφή άνωθεν της πύλης του ναού, το 1724 ο ιεροδιάκονος Παρθένιος Σιγάλας, από τον Πύργο, ολοκλήρωσε την πρώτη φάση της ανοικοδόμησης του σημερινού ναού, σε ρυθμό εγγεγραμένου τρουλαίου σταυροειδούς, ο οποίος συγκοινωνεί νότια με το καμαροσκεπές παρεκκλήσιο της Υπαπαντής και βόρεια με του ίδιου ρυθμού της Αγίας Τριάδας. Πάνω από τα παρεκκλήσια υπάρχουν άλλοι δύο ναοί , νότια του Αγίου Ιωάννου και βάρεια των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης.
Από το 1737 το Μοναστήρι έγινε Κοινόβοιο (Β΄ κώδικας του αρχείου της Μονής). Το 2005 στο Μοναστήρι υπηρετούσαν 4 πατέρες.
Το Μοναστήρι πήρε την σημερινή του μορφή στα μέσα του 19 αιώνα όταν ο βασιλιάς Όθωνας επισκεύθηκε την Σαντορίνη και γοητευμένος από την τοποθεσία προέτρεψε να γίνει προέκταση.
Σημαντικό είναι και πνευματικό έργο που έχει παρουσιάσει η Μονή στο Νησί. Από το 1806 εώς το 1845, λειτουργούσε η  Πατριαρχική και Σταυροπηγιακή Σχολή της Μαρτινούς στην οποία διδασκόταν Ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία και αποτελούσε πνευματικό κέντρο πατριωτικής επιρροής.
Η ιστορία του Προφήτη Ηλία είναι μεγάλη και πολύ σημαντική για την Σαντορίνη ανά τους αιώνες. Κατά τα πρώιμα χρόνια, είχε στην ιδιοκτησία του ένα πλοίο  (το Άγιος Γεώργιος με 15μελές πλήρωμα και πλοίαρχο τον Αντώνιο Δανέζη) με το οποίο διεξαγόταν ιδιωτικό εμπόριο προς όφελος του μοναστηριού όπως επίσης και κατά τον Ρωσσοτουρκικόν πόλεμο του 1787 όταν η  Μεγάλη Αικατερίνη  υποσχέθηκε ότι θα βοηθήσει τους Έλληνες, οι Θηραιοί πήγαν με το μέρος των Ρώσσων και διέθεσαν όσα πλοία είχαν στην διάθεσή τους. Το Άγιος Γεώργιος πέρασε τον Βόσπορο, φέροντας την παντιέρα του Μοναστηριού και την εικόνα της Μονής, όπως  μας πληροφορεί σχετικό έγγραφο της Μονής, που βρίσκεται στην βιβλιοθήκη της Βουλής και υπογράφεται από τον τότε ηγούμενο Νεόφυτο Κονταράτο.
Το μοναστήρι σήμερα διαθέτει μια σημαντική συλλογή εικόνων και εκκλησιαστικών βιβλίων, καθώς και τεχνουργήματα της Ορθόδοξης θρησκείας, εκκλησιαστικά αντικείμενα, βιβλία και εθνογραφικό υλικό.
Φιλοξενεί επίσης εκθέματα σχετικά με την υποδηματοποιεία, την τυπογραφία, την παρασκευή κεριού, την οινοποιεία, όπως και τοπικών εδεσμάτων.
Άριστης τέχνης αριστουργήματα αποτελούν το Ιερό Τέμπλο, καθώς και οι Ιερές Εικόνες. Θησαυρό και ευλογία της Μονής αποτελούν τα πολλά Άγια Λείψανα (Αγίου Βασιλείου, Ιωάννου Προδρόμου, Αγίας Παρασκευής,, Αγίου Παντελεήμονος και άλλων 90 Αγίων), κομμάτι Τιμίου Ξύλου και αίμα από την σφαγή των νηπιών επί Ηρώδη.
Η μνήμη του Προφήτη Ηλία εορτάζεται στις 20 Ιουλίου όπου προσφέρεται πανήγυρη από τις οικογένειες Φύτρου και Κονταράτου (Καλιού).
Από αυτό το πλεονεκτικό σημείο, μπορεί κανείς να θαυμάσει τη μοναδική θέαπρος ολόκληρο το νησί, από τον κάμπο, ως το ορεινό χωριό της Οίας.